Í ágúst 2019 kom út á vegum milliríkjanefndar Sameinuðu þjóðanna um loftslagsbreytingar (IPCC), skýrsla um loftslagsbreytingar og landnotkun (Climate Change and Land). Skýrslan dregur upp dökka mynd af áhrifum loftslagsbreytinga á fæðuöryggi og sýnir að ósjálfbær landnýting og landeyðing af hennar völdum valda mikilli losun kolefnis og koma í veg fyrir kolefnisbindingu. Skýrslan er unnin af hundruðum vísindafólks og byggir á þúsundum rannsókna um allan heim.

Sænski aðgerðasinninn Greta Thunberg hefur vakið almenning um allan heim til vitundar um að engan tíma má missa og að beita þarf öllum tiltækum ráðum til að draga úr losun gróðurhúsalofttegunda og að binda kolefni í gróðri og jarðvegi. Mikill meirihluti landsmanna gerir sér grein fyrir ástandinu og villl vinna með okkur að því að bæta land og byggja upp. Enn er þó efasemdarfólk sem neitar að horfast í augu við staðreyndir og niðurstöður vísindafólks.

Í okkar fámenna en ríka landi er enn langt í land með að nægar upplýsingar liggi fyrir um ástand lands. Stór skref eru þó stigin þessi árin með öflugum samstarfsverkefnum þar sem gróðurauðlindin er kortlögð og kolefni í jarðvegi er mælt.

Mikilvægt er að allir hjálpist að við þau stóru verkefni sem við blasa í umhverfis og loftslagsmálum.

Landgræðslan kom einnig að viðburði í Skálholti „The Faith for Earth Initiative“ í samstarfi við Þjóðkirkjuna og Félag Sameinuðu þjóðanna á Íslandi. Hvernig getum við öll unnið saman að umhverfis- og loftslagsmálum.

Hægt gengur að fá landeigendur til liðs við okkur til að endurheimta votlendi. Stór svæði framræsts lands á Íslandi eru ekki notuð til landbúnaðar. Á árinu tókst þó í fyrsta sinn að endurheimta meira land en ræst var fram.

Á árinu kvöddum við með þakklæti reynda starfsmenn sem létu af störfum vegna aldurs og við tókum á móti ungu fólki í þeirra stað. Starfsfólk Landgræðslunnar er öflugur hópur sem er tilbúinn til að takast á við áskoranir í loftslagsmálum og önnur ný verkefni sem okkur hafa verið falin.

Árni Bragason, landgræðslustjóri

Samkvæmt lögum um landgræðslu nr. 155/2018 skal vinna landgræðsluáætlun sem gildir til 10 ára í senn. Í áætluninni skal kveðið á um framtíðarsýn og stefnu stjórnvalda í landgræðslu með hliðsjón af markmiðum laganna. Verkefnisstjórn, skipuð af umhverfis- og auðlindaráðherra árið 2019, heldur utan um gerð áætlunarinnar.

Í stjórninni sitja: Árni Bragason, Ása L. Aradóttir, Margrét H. Guðsteinsdóttir, Oddný S. Valsdóttir og Tryggvi Felixson. Megin viðfangsefni áætlunarinnar verða: a) hvernig skuli stuðla að framförum í mati á jarðvegsvernd, b) hvernig gæði landsins séu best varðveitt, c) hvernig nýting lands geti sem best stutt við atvinnu og byggðir í landinu, í takt við markmið stjórnvalda, d) hvernig best sé að efla og endurheimta röskuð vistkerfi og e) setja fram tillögur að breytingum á nýtingu lands þar sem það á við (t.d. friðun fyrir ákveðinni landnýtingu o.s.frv.).

Birki er eina íslenska trjátegundin sem myndar náttúrulega skóga og gildi þeirra fyrir okkur er margvíslegt. Birkivistkerfið er eitt þeirra vistkerfa sem mikilvægt er að endurheimta og þar er lykilþáttur að ýta undir sjálfgræðslu þess.

Með því vinnum við með náttúrulegum ferlum og þar sem vel tekst til getur það hraðað aukinni útbreiðslu þess. Við endurheimt birkiskóga þarf að vera til staðar: fræuppsprettur birkis og næg örugg fræset á svæðinu fyrir það. Fræuppsprettur geta komið frá nálægum birkiskógum eða að við gróðursetjum eða sáum birki í lundi sem síðar mynda uppsprettu fræs er plönturnar hafa vaxið upp. Aðrir þættir hafa einnig áhrif, s.s. sauðfjárbeit, afrán skordýra, landslag og ríkjandi veðurfar. Með því að taka alla þessa þætti inn þegar endurheimt er skipulögð er unnt að nýta sjálfbræðslu birkis til að auka árangur aðgerða.

Meðal aðgerða sem við getum notað til að stuðla að sjálfgræðslu birkis eru: 1) markviss beitarfriðun á svæðum með góðar fræuppsprettur og góð fræset, 2) markviss sáning eða plöntun á svæðum sem bjóða upp á góð fræset fyrir birkifræ en vantar fræuppsprettur, og 3) markviss uppgræðsla á svæðum nálægt fræuppsprettum til að auka líkur á spírun birkifræs vegna bættra fræseta. Með markvissum aðgerðum er unnt að lágmarka kostnað við endurheimt birkiskóga.

GróLind er samstarfsverkefni Landssamtaka sauðfjárbænda, Bændasamtaka Íslands, Atvinnuvega- og nýsköpunarráðuneytisins og Landgræðslunnar, sem hefur yfirumsjón með verkefninu. Verkefninu er ætlað að skila með reglubundnum hætti heildarmati á ástandi gróður- og jarðvegsauðlinda landsins, og að þróa sjálfbærnivísa fyrir nýtingu auðlindanna. Verkefnið er í þróun og á vormánuðum voru haldnir 17 opnir kynninga– og samráðsfundir víðsvegar um landið. Um sumarið hófst vöktun þegar 76 reitir voru lagðir út víðsvegar um landið, en stefnt er að því að setja upp rösklega 1000 vöktunarreiti á næstu fjórum árum.

Á árinu var einnig unnið að stöðumati á ástandi gróður- og jarðvegsauðlinda landsins byggt á vistgerðaflokkun Náttúrufræðistofnunar Íslands og rofkortlagningu Rala og Landgræðslunnar. Til að hægt sé að tengja landnýtingu við ástand auðlindanna er nauðsynlegt að vita hvernig land er nýtt.
Árið 2019 var því unnið að því að kortleggja mörk úthaga og afrétta og núverandi nýtingu þeirra til sauðfjárbeitar. Vinnunni við stöðumatið og kortlagninguna mun ljúka fyrri part árs 2020.

Í júlí 2019 gaf stjórnarráð Íslands út skýrsluna Bætt landnýting í þágu loftslagsmála. Skýrslan er hluti af aðgerðaáætlun stjórnvalda í loftslagsmálum og lýsir markmiðum Íslands til ársins 2040 og áætluðum vörðum og aðgerðum er varða átak í kolefnisbindingu á árabilinu 2019 til og með 2022.

Í áætluninni er kveðið á um eflingu landgræðslu og nýskógræktar til kolefnisbindingar, vernd votlendis og átak í endurheimt votlendis. Þá er fjallað um samstarf við sauðfjárbændur um kolefnisbindingu og samdrátt í losun gróðurhúsalofttegunda.
Áætlað er að þessar aðgerðir muni skila ríflega tvöföldun í loftslagsávinningi á árinu 2022 m.v. meðaltal áranna 2016 til 2018 og flatarmál nýrra svæða sem tekin eru til landgræðslu og skógræktar árlega aukist úr ríflega 7.000 ha m.v. meðaltal áranna 2016 til 2018 í 14.720 hektara árið 2022.

Svo þetta verkefni gangi er víðtækt samstarf nauðsynlegt og sauðfjárbændur leika þar lykilhlutverk.

Undirbúningi verkefnis um nýtingu svartvatns til uppgræðslu á Hólasandi er nánast lokið. Samstarfssamningur á milli Skútustaðahrepps og Landgræðslunnar liggur fyrir um framkvæmd verkefnisins og lokið verður við byggingu safntanks fyrir svartvatn á Hólasandi vorið 2020. Þá hefst söfnun svartvatns í tankinn og nýting þess hefst fljótlega eftir það.

Verkefnið hefur tvíþætt markmið, að draga úr magni lífræns úrgangs sem við núverandi aðstæður endar í Mývatni og að nýta úrganginn sem auðlind við uppgræðslu Hólasands sem er einungis í um 15 km fjarlægð frá Mývatni. Grunnurinn að því að verkefnið gangi upp er að rekstraraðilar umhverfis Mývatn skipti út hefðbundnum klósettum fyrir s.k. vacuum klósett sem nota miklu minna vatn og aðgreini það sem úr þeim kemur (svartvatn) frá öðru frárennsli t.d. frá sturtum, baðkörum og vöskum (grávatn). Svartvatnið er því ekkert annað en klósettúrgangur ásamt niðursturtuðu vatni. Verkefnið er samvinnuverkefni margra aðila, þ.m.t. rekstraraðila á svæðinu, sveitarfélagsins Skútustaðahrepps og ríkisins.

þátttöku í þriggja ára fjölþjóðlegu verkefni, styrktu af Norðurslóðaáætlun Evrópusambandsins (NPA). Verkefnið kallaðist ASCENT eða Apply Skills and Conserve our Enviroment with New Tools, og fól í sér að efla fagþekkingu um gerð göngustíga og áningarstaða.

Verkefnið fól í sér rannsókn áhrifum af óheftum aðgangi náttúrustöðum, þörf fyrir endurheimtaraðgerðir og hvernig draga má úr skemmdum vegna átroðnings. Gerðar voru stjórnunaráætlanir á fimm völdum náttúrustöðum með viðeigandi aðgerðaráætlun sem byggðu á bestu mögulegu þekkingu í þátttökulöndunum. Ástandsmat var gert sem og tilraunir með notkun mismunandi fjarkönnunnargagna og hugbúnaða. Búið var til námskeið og námskeiðaraðir í hönnun, gerð og viðhaldi gönguleiða. Jafnframt kynningarefni sem miðar vitundarvakningu um mikilvægi góðra og vandaðra gönguleiða við náttúruvernd.

Þá eru í mótun leiðbeiningar um gerð gönguleiða sem byggja m. a. á afrakstri ASCENT. Að óbreyttu koma leiðbeiningarnar út um mitt ár.

Bændur græða landið (BGL)

Verkefnið Bændur græða landið hefur verið unnið í samstarfi Landgræðslunnar og bænda og annarra landeigenda frá árinu 1990. Tilgangur verkefnisins er að stöðva jarðvegsrof í heimalöndum og endurheimta vistkerfi.

Hagagæði

Frá og með árinu 2017 hefur Landgræðslan starfrækt verkefnið Hagagæði sem fjallar um landnýtingu og úttektir á hrossahögum. Verkefnið snýst um að hrossabændur og aðrir sem halda hross geti með formlegum hætti fengið staðfest að landnýting þeirra sé sjálfbær eða að öðrum kosti fengið leiðbeiningar um úrbætur. 

Dimmuborgir

Dimmuborgir eru friðlýst náttúruvætti í umsjón Landgræðslunnar. Samkvæmt talningum heimsækja um 400 þúsund manns Dimmuborgir ár hvert og því hefur stofnunin byggt göngustíga og fræðsluskilti með það að markmiði að fræða gesti um staðinn og vernda þetta einstaka náttúruvætti.

Frævinnsla

Landgræðslan starfrækir fræverkunarstöð í Gunnarsholti þar sem fræ er verkað til landgræðslu. Landgræðslan ýmist ræktar eða safnar fræi af þeim tegundum sem hún nýtir til landgræðslu og hefur fræverkunarstöðin um langt skeið framleitt mest af því fræi sem notað er í landgræðslu hér á landi. Í dag verkar stöðin fræ af túnvingli og melgresi auk þess sem framleiddar eru baunagrasplöntur.